زنجبیل؛ دارویی برای تهوع
زنجبیل یا زنجفیل گیاهی است با نام علمی ZINGIBER OFFICINALE که به نام عمومی GINGER در دنیا مشهور است. از نام های دیگر آن می توان به جربیل و زنزبیل نیز اشاره نمود. البته گونه های دیگری از این گیاه نیز وجود دارد که در ادامه توضیح داده می شود. زنجبیل، گیاهی است چند ساله که دارای ریزوم های غده ای است. ساقه های گیاه به طور عمودی از ریزوم ها خارج شده و در انتها به گل های زرد و زیبا منتهی می شوند. برگ های این گیاه پهن بوده و با غلافی به ساقه های متصل شده اند. قسمت مورد استفاده زنجبیل، بیخ آن است که پس از پژمرده شدن گیاه، آن را از زمین در می آورند و در تشتی چوبی ریخته، به هم اصطکاک می دهند تا پوست روی آن گرفته شود و بعد مغز چوبی آن را خشک می کنند. این گیاه بومی هندوستان است، ولی در نقاط دیگری از جهان از جمله چین نیز وجود دارد. کشت این گیاه در نقاطی مانند جنوب آسیا، آفریقای شمالی، جامائیکا، مکزیک و ژاپن معمول است.
تاریخچه
کاربرد دارویی زنجبیل به هندوچین باز می گردد. نشانه های کاربرد آن در کتب دارویی چین پیدا شده است. در قرن سیزدهم با مشخص شدن خواص آن، مصرفش در آشپزی سراسر اروپا رایج شد. زنجبیل در عطاری های قرون وسطی جایگاه خاصی داشت و از آن برای درمان تهوع و نفخ استفاده می شد.
اثرات درمانی
زنجبیل جزء گیاهان دارویی مهم بوده و دارای خواص متعددی از جمله ضد تهوع، مقوی قلب، ضد لخته شدن خون ، ضد باکتری، آنتی اکسیدان ، ضد سرفه، ضد سموم کبدی، ضد التهاب، ادرارآور، کاهش اسپاسم، محرک سیستم ایمنی، ضد نفخ، افزایش ترشحات روده ای معدی، پایین آورنده ی کلسترول خون، محرک گردش خون مغزی و محرک هضم غذا می باشد.
از زنجبیل استفاده های متنوعی می شود. از کاربردهای جدید آن می توان پیشگیری از: تهوع و استفراغ، کم اشتهایی ،بی اشتهایی روانی ، اسپاسم روده، برونشیت، مشکلات روماتیسم را نام برد. در صنعت غذایی هم به عنوان چاشنی استفاده می شود.
در مطالعات آزمایشگاهی مشخص شده است که زنجبیل دارای خاصیت ضد سرطانی می باشد. جینجرول، مهم ترین جزء تشکیل دهنده ی زنجبیل که مسئول ایجاد طعم و مزه در این گیاه می باشد، از رشد سلول های سرطانی مخصوصا سرطان روده بزرگ در انسان جلوگیری می کند.
زنجبیل با افزایش ترشح بزاق دهان و آنزیم های مجرای گوارشی، به هضم و جذب مواد غذایی کمک می کند.
زنجبیل با بیرون راندن مخاط خلطی از ریه ها، به درمان آسم، برونشیت و دیگر مشکلات تنفسی کمک می کند.
زنجبیل نیروبخش، مقوی معده، بادشکن و ضد رقت خون می باشد. درمان کننده یرقان است. اگر پودر آن را روی پوست بدن مالش دهند، آن را تحریک و قرمز می کند. تقویت کننده حافظه، بازکننده کبد و قاطع بلغم است و رطوبات غلیظی که در روی جدار روده و معده چسبیده باشد، از بین می برد. زنجبیل را جهت فلج و ضعف اعصاب تجویز کرده اند. زنجبیل برای درماناسهال ناشی از مسمومیت غذایی نیز مفید است. تشنگی را برطرف می کند. مخلوط زنجبیل با نبات و کندر را جهت جلوگیری از نفخ میوه های نارس تجویز کرده اند. ضماد زنجبیل جهت گری(داءالثعلب) و فرو بردن ورم سودمند می باشد. اگر زنجبیل را کوبیده و روی آبگوشت بپاشند، درد مفاصل را تسکین می دهد. علاوه بر این مالیدن زنجبیل خشک و آب تازه ی آن برای معالجه رماتیسم نافع است. برای غدد فوق کلیه مفید بوده و ترشح هورمون کورتیزول را از این غدد زیاد می کند و بیشتر خواص زنجبیل به همین دلیل می باشد.
در چین از ریشه و ساقه ی زنجبیل به عنوان آفت کش برای دفع شته و هاگ های قارچ ها استفاده می شود.
با توجه به میزان متغیر اسانس زنجبیل که ارزش دارویی آن مزبوط به آن است، انواعی از زنجبیل که بالاتر از 5/1 درصد اسانس داشته باشند ارزش دارویی دارند. بنابراین در صورتی که زنجبیل کهنه باشد و یا به صورت پودر برای مدت طولانی مصرف نشود، کم کم اسانس(رایحه ی) آن کم شده و ارزش دارویی آن کاهش می یابد.
از انواع زنجبیل، انواع هندی، آفریقایی و جامائیکایی دارای ارزش بالا بوده، و نوع ژاپنی از ارزش کمی برخوردار است، طوری که نوع ژاپنی برای استفاده ی دارویی توصیه نمی شود.
مهم ترین ترکیبات شیمیایی
مهم ترین ترکیبات زنجبیل شامل مواد بودار سوزاننده ای است که بیشتر اثرات اصلی آن مربوط به همین مواد است.
ترکیبات اصلی آن شامل: انواع قندها (50 تا 70 درصد)، چربی ها ( 3 تا 18 درصد)اولئورزین(4 تا 5/7درصد) و ترکیبات سوزاننده (1 تا 3 درصد) است.
یک قاشق غذاخوری زنجبیل تازه(6 گرم) حاوی 5 کالری، یک گرم کربوهیدرات و مقدار بسیار جزئی چربی، پروتئین و فیبر می باشد.
فرآورده های زنجبیل
فرآورده های مختلفی از زنجبیل در سراسر جهان موجود است که شامل پودر، محلول الکلی، اسانس و عصاره ی تازه ی زنجبیل است. میزان مصرف آن تا سه گرم در روز بلامانع است. البته این میزان ممکن است به صورت 2 تا 3 نوبت مصرف شود(مثلاً سه نوبت یک گرمی) و یا به عنوان ضد تهوع می توان یک جا از 2 گرم آن استفاده کرد.
یک سس حیرت انگیز:
زنجبیل را با روغن زیتون ، فلفل قرمز خشک شده، دارچین، میخک، برگ بو و پیاز مخلوط نماییید تا سُسی لذیذ حاصل شود.
موارد منع مصرف
- در کودکان زیر دو سال نباید استفاده شود.
- مصرف زیاد زنجبیل موجب سوزش سردل می شود.
- افرادی که سنگ کلیه دارند، باید قبل از مصرف زنجبیل حتما با پزشک خود مشورت نمایند.
- اگر داروهای رقیق کننده خون مانند وارفارین و آسپیرین مصرف می کنید، زنجبیل نخورید.
- مصرف زیاد زنجبیل ممکن است با داروهای قلبی و دیابت تداخل نماید.
- مصرف آن در دوران بارداری و شیردهی باید در حد متعادل باشد.
- مصرف زیاد زنجبیل ممکن است باعث اختلالات سیستم عصبی مرکزی گردد.
زنجبیل شامی
این گیاه با این که از خانواده زنجبیل نیست و در ایران، در اطراف تهران و اراک و سواحل دریای مازندران به طور خودرو به عمل می آید، با این حال در ایران آن را زنجبیل شامی می نامند و اعراب به آن "راسن" می گویند. قسمت مورد استفاده آن ریشه است که همراه با یک ساقه زیرزمینی کوتاه و گوشتدار بوده و بوی آن شبیه بنفشه است واز این نظر شبیه ریشه زنبق است. ریشه آن مقوی، ادرار آور، ضدمیکرب و ضد عفونی کننده قوی است و به همین جهت مسکن گلودرد، برونشیت، گریپ، سیاه سرفه و ناراحتی های ریوی است.
این گیاه از رشد میکروب سل جلوگیری می کند و اشتهای بیماران مبتلا به سل را زیاد می نماید. مقوی معده، روده و کبد است و ریشه آن استفراغ را تسکین می دهد. روی رحم و مجاری تناسلی و ادراری اثرات مفیدی دارد، مخصوصا ترشحات زنانه را برطرف می کند. در موارد قطع عادت ماهانه و یائسگی زودرس آن را تجویز کرده اند. این گیاه عادت ماهیانه دختران را منظم می کند. چون ادرار آور است، در بیماری های کلیه، آب آوردن بافت ها، چاقی ران و باسن و بیماری یرقان تجویز می شود.
ضماد ریشه آن برای درمان عوارض پوستی مانند سودا، ورم پوستی و دانه های جلدی مفید است و برای معالجه نقرس هم توصیه شده است. ریشه آن ضد کرم است. برای معالجه مالیخولیا، وحشت، ترس و اندوه از جوشانده این گیاه استفاده می کنند. کسانی که در رختخواب ادرار می کنند ، بهتر است از جوشانده ریشه این گیاه بنوشند تا دستگاه ادراری آنها تقویت شود. برای بازشدن عادت ماهیانه زنان نیز جوشانده آن مفید است.
مربای زنجبیل شامی با عسل جهت سرفه، تنگی نفس و پاک کردن سینه سودمند است.
ضماد بیخ این گیاه جهت تَرَک کشاله ران و تحلیل ورم ها سودمند است.
زنجبیل سگ
این گیاه هم با این که از خانواده زنجبیل نیست، اما به دلیل اینکه بو و طعم آن شبیه به زنجبیل است، آن را "زنجبیل سگ" و به عربی "زنجبیل الکلب" نامند، چون به محض این که سگ این گیاه را بخورد مسموم می شود. برگ های آن مانند فلفل تند است. قسمت مورد استفاده این گیاه برگ، ساقه و ریشه آن است. در نواحی شمال ایران، بندر گز و نواحی جنوبی می روید. مهم ترین فایده آن، این است که خون را بند می آورد و دانشمندان با مصرف 30 تا 40 قطره از عصاره آن (سه مرتبه در روز) خونریزی های معده، بواسیر و خون رحم را بند آورده اند و به علاوه اثر فوری در جلوگیری از خونریزی های فیبرم رحم و عوارض یائسگی دارد. ادرار آور بوده و برای درمان آب آوردن نسوج، یرقان، رماتیسم و نقرس از آن استفاده می کنند.
ضماد برگ های تازه ی آن برای معالجه دردهای عصبی رماتیسم و درد کمر مفید است. برای معالجه برفک دهان ، آنژین و زخم بینی تجویز می شود، برای تسکین درد دندان ، پنبه را به شیره این گیاه آغشته کرده و آن را در حفره دندان پوسیدگی بگذارید تا درد آن ساکت شود.
دم کرده 5 تا 15 گرم این گیاه در یک لیتر آب را می توان برای بند آوردن خونریزی های داخلی به کار برد.
ضماد برگ های تازه این گیاه برای پاک کردن کک مک ، خال ها و لکه های سیاه پوست اثری قوی دارد. ضماد برگ آن از بین برنده ورم های بدن است. این گیاه دارای ویتامین k است.
گیاهان در قرآن (زنجبیل)
در آن جا جامی بنوشانندشان که آمیخته با زنجبیل باشد.(انسان/ 17)
نام قرآنی:زنجبیل
نامهای متداول: فارسی: زنجبیل شنکلیل؛ عربی: زنجبیل، زنجفیل، جنزبیل، زنزبیل؛ اردو، هندی، کشمیری، پنجابی: سونته، اَدَرک؛ سانسکریت: اردرکم، سرینجبر، بنگالی: آدا؛ تامیلی: اینجی؛ مراتی: آل؛ گجراتی: ادو؛ ملیالمی: اینچی؛ انگلیسی:ginger، فرانسوی:gingembre؛ آلمانی:Zingiberi, Ingwer؛ یونانی:zingberis اسپانیایی:jengibre؛ ایتالیایی:zenzero؛ روسی:imbir لاتینی: zingiber
نام علمی:Zingiber officinale (از تیره زنجبیلZingiberceae)
اشاره قرآنی:
"ویسقون فیها کاساً کان مزاجهازنجبیلاً." (انسان/ 17)
در آن جا جامی بنوشانند شان که آمیخته با زنجبیل باشد.
در این آیه خداوند به اهل بهشت وعده فرموده که به پاداش کارهای نیکویشان در دنیا به آنان شرابی می نوشاند با طعم زنجبیل. در تفسیر مظهری آمده که اعراب علاقه زیادی به زنجبیل داشتند لذا خداوند بنابر ذائقه آنان چیزی وعده فرمود. مولانا مودودی می نویسد: اعراب عادت داشتند زنجبیل را با آب نوشیدنی خود بیامیزند.
زنجبیل که نام علمی آن "زنجیبر افیسینال" است گیاهی بومی هندوستان می باشد و اعراب در روزگاران قدیم زنجبیل یا بس (خشک) (سونته) را از هندوستان وارد می کردند. کلمه عربی زنجبیل گویا مشتق از کلمه سانسکریت "سرینجبر" باشد. مولانا سید سلیمان ندوی گفته است "برای ما (هندیان) نهایت افتخار است که چند کلمه ای از سرزمین ما سعادت راه یافتن به قرآن مجید را پیدا کرده است. شکی نیست که در رابطه با بهشت خداوند نام سه گیاه معطر سرزمین ما (هندوستان) در قرآن مجید آمده است. و این سه عبارتند از مِسک، زنجبیل و کافور." و بنا به گفته مولانا ندوی این سه کلمه به ترتیب از سه کلمه هندی مُشک، سرنجورا (جرنجبرا) و کارپورا (کاپور) مشتق شده است. او نیز نوشته است که سوای زنجبیل و کافور، کلمه طوبی نیز مشتق از کلمه توپا در زبان سانسکریت می باشد.
موارد استفاده زنجبیل
زنجبیل، ریزوم این گیاه، ماده گیاهی جالبی است که اکنون در سراسر جهان به کار می رود، و شامل روغنی معطر است که بویی خوش دارد. ماده اصلی این روغن را کامفن، فلاندرین، زنجبرین، سینول و بورنوئل تشکیل می دهد. این روغن دارای رزینی چرب به نام جنجرین می باشد. روغن زنجبیل، رزین چرب زنجبیل و زنجبیل پرورده از اقلام مهم تجارت بین المللی است. این مواد در تهیه مواد خوراکی و نوشیدنی مانند شیرینی، بیسکویت، غذاهای پرادویه، چاشنی غذا، نان زنجبیلی، آبجو زنجبیلی، ترشیها، شربتها و مرباها به کار می رود.
مصارف پزشکی زنجبیل
زنجبیل محرک جهاز هاضمه و برای هضم غذا بسیار مفید است. زنجبیل برای درمان سوه هاضمه، نفخ، قولنج، استفراغ، تشنج موضعی، حالتهای درد ناک معده و تنگی نفس بسیار موثر است. عصاره زنجبیل همراه با آب لیمو و نمک طعام اگر قبل از غذا خورده شود، برای بی اشتهایی سودمند است. همچنین در مورد صفرا و سرسام تجویز می شود.
در مورد سوزش گلو و گرفتگی سینه و صدا یک تکه زنجبیل را می جوند تا بزاق خوب ترشح شود. عصاره زنجبیل برای درمان دیابت و رماتیسم مزمن مفید است. دندان درد و سر دردهای عصبی با خمیری از زنجبیل خشک و آب تسکین می یابد. ابن سینا خواص تقویتی بسیاری علاوه بر این خواص برشمرده است. جالینوس استفاده از زنجبیل را در مورد فلج و همه بیماریهای ناشی از سردی تجویز می کند.
بسیاری از کشورهای جهان به میزان فراوان زنجبیل تولید می کنند که هندوستان و مالزی و نیجریه در راس آنها قرار دارند. در هندوستان حدود چهل در صد از مجموع این محصول را خشک می کنند و بقیه به کشورهای دیگر از جمله ایران، کویت، مراکش، عربستان، یمن، امارات متحده، انگلستان و آمریکا صادر می شود. هندوستان از راه فروش زنجبیل ارز خارجی برابر با 200 میلیون روپیه به دست می آورد. هنگ کنگ، چین و استرالیا عمده ترین تهیه کننده و صادره کننده زنجبیل پرورده به بازارهای غربی می باشند.
